Skip to content

Ziekelijke achterdocht bij ouderen

Samen sterker in de ouderenzorg


Archief

Ziekelijke achterdocht bij ouderen

Ieder mens is wel eens wantrouwend of achterdochtig. Bijvoorbeeld iemand die het geld van de groenteboer heeft terug gekregen, toch nog natelt, kun je in zekere zin wantrouwend of achterdochtig noemen. Achterdocht wordt ziekelijke achterdocht als er steeds sprake is van angstige gevoelens omdat iemand zich belaagd voelt door anderen en als iemands leven door die gedachte en gevoelens beheerst gaat worden. Bijvoorbeeld met angstige gevoelens naar de groenteboer gaan omdat je denkt dat hij je steeds probeert te bedriegen. Ziekelijke achterdocht wordt in het Engels “paranoia” genoemd, wat vertaald kan worden met “achtervolgingswaan”. In het Nederlands spreken we van paranoïdie. In onderstaande tekst worden een aantal mogelijke oorzaken van achterdocht besproken en uitgelegd hoe dit kan veranderen in ziekelijke achterdocht.

Achterdocht als gevolg van eenzaamheid
Als op een bepaalde leeftijd de kinderen uit huis zijn, de huwelijkspartner overleden is en de bezoeken (dus ook gesprekken) minder worden, dan verandert er veel in iemands leven. Als daar dan ook nog bijkomt dat iemand slechter ter been wordt, dan nemen de mogelijkheden om contact met anderen te maken af. Als reactie kan iemand meer met zichzelf beginnen te praten.
Geleidelijk kan een groeiend gevoel van verlatenheid veranderen in ‘zich in de steek gelaten voelen’ en/of ‘belaagd worden’ door gefantaseerde belagers. Bijvoorbeeld de vrouw die aangeeft dat elke nacht mannen aan haar deur rammelen. Zij zijn er de oorzaak van dat zij slechter ter been en bang is. Zij kan zich minder goed concentreren omdat zij ’s nachts niet meer durf te slapen.
In deze projectie (projectie = de oorsprong van je gevoel niet bij jezelf leggen maar bij een ander) zit ook een verlangen, namelijk iemand die eenzaam is verlangt ernaar dat een ander zich bekommert om zijn welzijn.
Deze eenzaamheidsparanoïdie kan tot allerlei vijandige houdingen leiden: de anderen (personeel, medebewoners, familieleden) worden uitgescholden. Het komt ook wel eens voor bij ouderen die pas in een verzorgingshuis zijn komen wonen en die zich moeilijk kunnen aanpassen of die met grote tegenzin naar het verzorgingshuis zijn gegaan. Zodra deze oudere zich in de gemeenschap van een verzorgingshuis heeft aangepast, kan de achterdocht als sneeuw voor de zon verdwijnen. De achterdocht wordt dus ingegeven door de vrees voor de gebreken van de ouderdom en daardoor nog eenzamer te worden.

Achterdocht als gevolg van zintuiglijke gebreken
Iedereen kent de ervaring dat je wel eens iets ziet vanuit je ooghoeken en dat je dan geweldig schrikt. Vooral ’s nacht of in de schemering kan zoiets makkelijk gebeuren. Als je dan nog eens kijkt dan blijkt het gewoon een schaduw te zijn of een gordijn dat wappert omdat het tocht. Soms doe je snel een lamp aan of vind je het zo eng dat je er iemand bijhaalt. Meestal blijkt het allemaal erg mee te vallen en is het later vaak aanleiding tot hilariteit.
Maar denk je eens in dat je geen mogelijkheid hebt om er achter te komen wat voor engs daar aan de hand is. Zoiets kan gebeuren met mensen met zintuiglijke gebreken. Zij kunnen zelf niet toetsen wat ze denken waar te nemen en dat kan een heel onveilig gevoel opleveren.
De ouderdom gaat dikwijls gepaard met een achteruitgang van de zintuigen of met allerlei zintuiglijke stoornissen, zoals slecht zien en horen. Een hardhorende of dove bewoner heeft van dat verminderde contact met anderen hinder. De omgeving keert zich (door het moeizame verloop van het leggen van contact) onbewust wat van hem of haar af. Menig hardhorende laat echter ook onvoldoende blijken dat hij of zij niet alles kan volgen omdat men zich er voor schaamt. Niet iedereen is bereid om iets luider maar vooral duidelijker te praten. Ondanks de vernuftige gehoortoestellen voelt menigeen zich toch geïsoleerd.
Omdat de vingercoördinatie slechter is en soms ook als gevolg van een beginnende dementie, is het zelf regelen van de geluidssterkte van een gehoorapparaat erg moeilijk. Ditzelfde geldt voor het verwisselen van de batterijen. Als door welk apparaat ook, het gehoor en daardoor het menselijk contact, verbeterd kan worden dan kan de achterdocht gaandeweg verdwijnen. Ook familie moet soms uitgelegd worden hoe men het beste met de dove bewoner kan omgaan.
Over het algemeen wordt behoedzamer met blinden omgegaan. Toch kunnen ook bij bijna blinden gezichtshallucinaties optreden die tot angst en onzekerheid kan leiden. Veel van de gemaakte opmerkingen bij het slecht horen zijn ook hier van toepassing.
Ook het tastgevoel en de coördinatie van de kleine handspieren worden slechter. Knoopjes kunnen niet meer of nog zeer moeizaam worden dichtgemaakt. Een toenemende moeheid bevordert het zich terugtrekken. Het over het algemeen langzamere reactie- en aanpassingsvermogen maakt dat het moeilijker wordt om zich in een onbekende omgeving thuis te voelen. Door zintuiglijke uitvalsverschijnselen kunnen er “misverstanden” ontstaan en kunnen kleine ongevallen de achterdocht ten opzichte van de realiteit vergroten.

Achterdocht als gevolg van kleine vaataccidenten in de hersenen
Soms treden zeer kortdurende acute periodes van extreme achterdocht op waarbij een oudere de indruk maakt zeer vermoeid en ziek te zijn. Bij onderzoek door een arts wordt vaak weinig gevonden en zijn de acute symptomen al weer voorbij. De oudere legt uit dat hij een paar weken geleden plotseling duizelig was en zelfs braakte, dat iets hem weerhield om van zijn bed op te staan. Soms zijn er moeilijkheden bij het lopen en staan, zijn er overblijfselen van een aangezichtsverlamming of klaagt de oudere over een veranderende smaak en reuk. Een paar maanden of jaren later kan zo’n zelfde inzinking weer gebeuren. Deze veelvuldige kleine cerebrale “vaatongevallen” staan in de literatuur bekend als “stille beroertes”, ziekte van Alvarez of TIA. Voor ons is van belang dat deze acute kortdurende periodes van extreme achterdocht het enige merkbare gevolg van een kortdurend cerebraal (= hersen) vaatprobleem kan zijn.

Achterdocht als gevolg van een kwaadaardig gezwel
Wanneer iemand opeens zeer achterdochtig en agressief wordt kan deze combinatie van symptomen duiden op een tumor. Na operatieve verwijdering van de tumor kan de psychische reactie weer tot een normaal patroon terugkeren. Een andere tumor waarbij soms verschijnselen van een depressie en achterdocht kunnen optreden, is de langzaam groeiende levertumor en ook soms bij hersenmetastasen. Dit laatste kan een combinatie van psychiatrische beelden veroorzaken.

Achterdocht als gevolg van intuïtieve gewaarwording van verborgen vijandigheid in anderen
De communicatie tussen mensen verloopt verbaal en non-verbaal. Soms zijn de verbale en non-verbale boodschappen met elkaar in tegenspraak. Zo kun je uitermate vriendelijk zijn tegen iemand die je niet zo graag mag, maar je lichaam zal toch iets van je afweer laten zien (non-verbaal). Soms ben je je niet eens bewust van het feit dat je moeite met iemand hebt maar merkt de ander dat toch. Mensen die geestelijk achteruit gaan reageren ook meer op het non-verbale in de communicatie dan op het verbale. Vaak nemen zij dan intuïtief waar wat een ander voor hen, maar ook vaak voor zichzelf, verborgen wil houden (latent, verborgen).
De schijnbare overdreven achterdocht over loerende vijandige buren of medewerkers bevat vaak dan ook een kern van waarheid, een haast intuïtief opmerken van deze gevoelens bij anderen.
De oudere kan deze gevoelens niet goed verklaren en verbindt deze vervolgens aan vroegere ervaringen of fantasieën van belaagd worden. De houding van de omgeving speelt een grote rol in het verwerken van achterdocht en gevoelens van machteloosheid.

Achterdocht als gevolg van een oude schizofrenie
Het spreekt vanzelf dat als gevolg van een algemene ontremming, oude paranoïde-psychotische reacties weer opnieuw naar voren kunnen komen. De diagnose kan alleen dan gesteld worden als men iets van de voorgeschiedenis van de oudere te weten kan komen. In dit overzicht is alleen van belang dat de achterdochtige reactie die de oudere vroeger geleidelijk leerde beheersen, ten gevolge van bijvoorbeeld een intredende dementie weer gemakkelijk naar voren kan komen.

Achterdocht als reactie op de veranderde eigen lichamelijkheid
In een slapeloos uur heb je wellicht wel eens het kloppen van je eigen hart gehoord. Dit kan heel storend of zelfs eng zijn. Bij een toch al aanwezige neiging tot achterdocht, kan een oudere de oorzaak van de geluiden bij de buren leggen en hierop reageren door bijvoorbeeld op de muur te gaan kloppen. Bij veel ouderen lukt het om uit te leggen wat hier in feite aan de hand is en verdwijnt de achterdocht. Vanzelfsprekend hangt het succes van een gesprek af van de bevattelijkheid voor rede van de oudere.

De door een behandeling uitgelokte achterdocht
Ziekelijke achterdocht bij ouderen kan zowel psychisch als chemisch veroorzaakt worden. Een voorbeeld van een psychische oorzaak is dat ouderen gevoelig kunnen zijn voor de soms aanwezige angst voor de ouderen of de ouderdom in het verzorgend personeel (gerontofobie). Ongemerkt kan soms een persoonlijk conflict met de eigen ouders (of met hun eigen ouder worden) een grote rol spelen in de omgang met ouderen (bijvoorbeeld merkbaar door het houden van een grote afstand tot een oudere bewoner).
Ook een slechte prognose van een ziektebeeld kan een grotere psychische afstand tussen personeel en bewoner veroorzaken. Deze kan hierop met boosheid en grote achterdocht reageren.
De meest beruchte chemische veroorzaker van achterdocht zijn geneesmiddelen. Sommige geneesmiddelen kunnen, hoewel zelden, door hun bijwerkingen of als gevolg van een vergiftiging een paranoïdie oproepen. Door het gebruik van deze geneesmiddelen te stoppen verdwijnen dergelijke beelden snel.

Achterdocht als gevolg van dementie
Vooral als door een beginnende vergeetachtigheid dagelijkse bezigheden moeilijker verlopen of zelfs mislukken, wordt dit vaak aan anderen geweten. Men verklaart het eigen falen door anderen te gaan beschuldigen. Berucht is het zoek raken van bijvoorbeeld de portemonnee welke vervolgens beslist gestolen is door medewerkers of medebewoners.

Vergelijkbare berichten

Methodisch werken in de zorg: meer kwaliteit & tevreden bewoners

Inhoud Wat is methodisch werken? De voordelen  De 4 kenmerken  In 4 stappen naar methodisch werken De zorgbewoner centraal Training Methodisch Werken Wat is methodisch werken / methodisch handelen? Bij
Lees artikel >

Ambassadeurstraject voor Wijkverpleegkundigen & Dementieverpleegkundigen: Start februari 2025!

  Ben jij een gepassioneerde wijkverpleegkundige, dementieverpleegkundige of casemanager dementie? Wil je jouw ervaringen delen en anderen inspireren om voor dit dankbare vak te kiezen? Of wil je jouw stem
Lees artikel >

De 18 belangrijkste vaardigheden voor een baan in de zorg

Werken in de zorg is een uitdaging, maar geeft ook enorm veel voldoening. Of je nu al jaren ervaring hebt of net begint, het ontwikkelen van de juiste vaardigheden is
Lees artikel >

De 6 populairste trainingen in de zorg (2024)

Dit zijn de 6 populairste trainingen van 2024 2024 belooft een jaar vol ontwikkeling en groei te zijn, zeker op het gebied van professionele trainingen. Bij BTSG hebben we de
Lees artikel >

Wat kun je zelf doen tegen eenzaamheid bij ouderen?

Eenzaamheid onder ouderen is een groeiend probleem. Gelukkig kan jij als zorgprofessional het verschil maken. Hier zijn concrete acties die je als zorgprofessional kunt ondernemen om eenzaamheid bij ouderen te
Lees artikel >

Laat je inspireren
Schrijf je in voor
onze nieuwsbrief